Iðnbyltingin var tímabil, sem hófst síðla á 18. öld í Bretlandi, og hafði í för með sér gríðarlega fólksfjölgun og nýjungar í landbúnaði, sem lögðu grunninnað aukinni framleiðslu, bæði með auknu vinnuafli og stærri markaði fyrir afurðirnar. Bylting varð í framleiðsluháttum í vefnaðariðnaði, einkum með tilkomu gufuvélarinnar og straumur fólks úr sveitum til borganna (þéttbýlisþróun) þýddi að það myndaðist gnægð vinnuafls, sem lagði grunninn að iðnborga nítjándu aldar. Með stækkandi mörkuðum, bæði vegna fólksfjölgunar heimafyrir og stækkandi markaðssvæða í Afríku og Ameríku, var til staðar næg eftirspurn fyrir vefnaðinn. Gufuvélin var einnig nýtt í nýrri kynslóð samgangna, í eimreiðum og gufuskipum. Með tilkomu stáls sem byggingarefnis ásamt röð nýrra uppgötvana í samskiptatækni á seinni hluta nítjándu aldar var tónninn settur fyrir áframhaldandi tækniþróun tuttugustu aldar.

Orsakir
Iðnbyltingin umhverfis aldamótin 1800 í Bretlandi, síðar á meginlandi Evrópu, var hraðskreiður kafli fólksfjölgunar og framfara í landbúnaði og tækniþróun, og eru orsakir hennar eru margvíslegar og umdeildar. Fól hún í sér endurbætur í landbúnaði, hverra helst má telja afgirðingu almenninga og sameiningu sundurleitra landskika, sem jók bæði ræktarland og tækifæri landeigenda til umbóta þess. Við þessa skiptingu fjölgaði stórlandeigendum, og voru innleiddar nýjar korntegundir, kynbætur húsdýra og aðrar betrumbætur.

Jafnvel áður en þessar umbætur hófust hafði fólksfjölgunar orðið vart víða í Evrópu, en það var í Bretlandi sem fyrst eftir hana kom til umbóta. Þær bárust svo til Belgíu, Frakklands og loks Þýskalands. Afgirðingu lands í Bretlandi var flýtt með byltingunni 1688, þegar þingið fékk aukin völd, en landeigendur, sem sáu sinn hag vænstan í afgirðingu, réðu þar ríkjum. Á undangengnum öldum höfðu einnig átt sér stað framfarir í vísindum, þótt slíkt dugi skammt sem skýring fyrir iðnbyltingu eitt og sér, enda voru Bretar á þessum tíma aftar á merinni en Frakkar hvað vísindarannsóknir varðaði.

Bretar voru þó með tryggar auðlindir fyrir vefnaðariðnað sinn, þann iðnað sem helst óx í upphafi iðnbyltingar. Höfðu þeir langa hefð sauðfjárræktar og ullarframleiðslu, en einnig aðgang að indverskri baðmull, sem og baðmull frá nýlendunum vestanhafs. Einnig voru í Bretlandi til staðar kola- og járngrýtisnámur.

Meðal mikilvægustu tækninýjunga iðnbyltingarinnar voru gufuvélarnar, en þær voru upphaflega smíðaðar til að dæla vatni úr námum. Er þeirra frægust gufuvél James Watt, en hún var endurbót á vél Thomas Newcomen. Fólst endurbótin í að láta kælingu gufunnar, sem olli þeim undirþrýstingi sem knúði vélina, eiga sér stað í sér hólfi, sem ekki þyrfti að hita aftur áður en það var aftur fyllt gufu. Voru þessar vélar iðulega settar í mynni kolanáma, og gengu þær þar fyrir afgangskolum. Að auki smíðaði Watt tveggja strokka gufuvél, sem gat valdið snúningshreyfingu. Greiddi það leið nýtingar hennar á fleiri sviðum, til dæmis í verksmiðjum.

Fólksflutningar
Fyrir verksmiðjuvæðingu vefnaðariðnaðarins var kostnaðarmannakerfið ríkjandi. Sá þar kostnaðarmaðurinn um kaup hráefnis, til dæmis ullar, og stundum aðbúnaðar. Flutti hann það milli vinnufólks í sveitabæjum eða verkstæðum, þar sem hver sá um ákveðinn hluta framleiðsluferlisins. Kostnaðarmaðurinn greiddi svo laun vikulega þegar hann sótti afraksturinn. Með vaxandi eftirspurn, meðal annars vegna stækkandi markaða í Ameríku og Afríku, reyndu kostnaðarmenn að finna fleiri verkamenn til framleiðslu, en það dugði ekki til lengdar án framfara í tækjabúnaði.

Fyrsta í röð nýjunga í vefnaðariðnaði var fljúgandi skytta John Kay, sem ruddi sér til rúms eftir miðja átjándu öld, en hún tvöfaldaði framleiðni vefstólanna. Var þá helsti flöskuhálsinn spunavélarnar, en við því var séð skömmu eftir 1760, með tilkomu spuna-jenný, sem spann tífalt hraðar en rokkur. Richard Arkwright fékk svo einkaleyfi á vatnsrammanum 1769, spunavél sem gekk fyrir vatnsafli, og risu nú verksmiðjur og verkamannabústaðir við ár og fossa.

Það sama ár kom James Watt fram með endurbætur á gufuvélinni, og ekki leið á löngu fyrr en Samuel Crompton tengdi tveggja strokka gufuvél Watt við spunavél í „múldýrinu“, en með því fluttist vefnaðariðnaðurinn aftur í þéttbýli.

Stöðugir fólksflutningar til þéttbýla höfðu löngum átt sér stað fyrir iðnbyltinguna, en þar voru fæðingartíðnir og lífslíkur svo lágar að utan innflytjenda var þar fólksfækkun. Orsakaðist það meðal annars af tíðum faröldrum smitsjúkdóma. Síðla á sautjándu öld hafði þessum faröldrum fækkað, og hefur það líklega verið upphaf fólksfjölgunarinnar sem einkenndi iðnbyltinguna. Þessa fækkun sjúkdóma má þó ekki rekja til aukins hreinlætis eða læknisfræðilegrar þekkingar, sem kom til síðar. Samvirk afleiðing þessa þátta og aukins iðnaðar í þéttbýli var tilurð og stækkun iðnborga.

Verkamenn þessara iðnborga bjuggu við fátæklegar aðstæður og lélegt starfsumhverfi. Engu að síður var samfélag Bretlands frjálslegra en annarra landa, og leyfði meiri félagslegan hreyfanleika. Áður fyrr hafði fólk, bæði í Bretlandi og annars staðar, unnið við nauðþurftabúskap, og eins og gengur og gerist við slíkar aðstæður var lífsviðurværi þeirra upp á veðurfarið komið. Þegar í iðnborgir án félagsþjónustu var komið voru verkamenn háðari efnahagssveiflum en veðri. Þó skar á milli að í iðnborgum var ekki sú félagslega samhjálp sem heimaiðjan bauð upp á.

Samgöngur
Á nítjándu öld varð bylting í samgöngum með tilkomu járnbrauta. Frá 1760-1830 hafði orðið geysileg fjölgun í vatnaleiðum í Bretlandi, sem spöruðu mikinn flutningskostnað, en beint eftir þeim tók við járnbrautaæði. Fyrsta járnbrautin sem eimreið gekk eftir var verk George Stephenson, en hún lá milli Stockton og Darlington. Frægð Stephenson var hins vegar innsigluð við opnun leiðar hans milli Manchester og Liverpool 1830, en á henni gekk eimreiðin hans Eldingin (e. The Rocket), sú hraðskreiðasta og skilvirkasta síns tíma. Hófst þá mikil járnbrautavæðing í Evrópu, þar sem 1840 voru 1.800 mílur járnbrauta, en þrjátíu árum síðar 65.000.

Tilraunir Robert Foulton með gufuskip á Hudsonfljóti 1807 mörkuðu upphaf vélvæðingar skipaiðnaðarins, þótt gufuskip hafi átt við harðari samkeppni að etja en eimreiðarnar, seglskipin. Það háði gufuskipum í fyrstu að vera knúin áfram með veikbyggðum spaðahjólum, vandi sem var leystur með uppfinningu John Ericson, skipsskrúfunni, árið 1837. Með henni og járnsskipsskrokkum tóku gufuskip um miðja nítjándu öld fram úr seglskipum hvað hagkvæmni varðaði.

Tækniframfarir
Framfarir í tæknimálum við upphaf iðnbyltingarinnar voru hvatar að frekari framförum. Úr kola- og járngrýtisnámum þurfti að dæla vatni, sem gufuvélar Newcomen og Watt gerðu. Þær gengu sjálfar fyrir kolum og gufuvélar þess síðarnefnda voru smíðaðar úr járni, og þegar tvígengisvél hans var tengd við vefnaðarbúnað var fljótt tekið að smíða hann líka úr járni frekar en timbri, styrkleikans vegna.

Næsta skref í byggingarefnum var stál. Hugvitsmaðurinn Henry Bessemer fékk röð einkaleyfa 1855-6 fyrir aðferð sína til framleiðslu stáls úr fosfórlausu járngrýti, og með betrumbótum Friedrich Siemens á framleiðsluferlinu og aðferð Sidney Gilchrist Thomas til að fjarlægja fosfór úr járngrýti var árið 1876 leiðin greið fyrir stórfellda stálframleiðslu, en þangað til höfðu menn þurft að reiða sig á ört dvínandi námur fosfórlauss járns til hennar. Fyrir heimssýninguna í París 1889 hannaði Gustave Eiffel svo turn úr hinu nýja byggingarefni, Eiffelturninn.

Einnig komu til sögunnar nýir orkugjafar, olía annars vegar og raforka framleidd með olíu eða virkjun vatnsfalla hins vegar. Hófst virkjun olíulinda 1859 í Bandaríkjunum, en rafallinn var fundinn upp 1870. Um miðbik nítjándu aldar og þar til skömmu eftir aldamótin 1900 komu einnig fram ritsími Samuel Morse, talsími Alexander Graham Bell, loftskeytatækni Guglielmo Marconi, vélfluga Wrigthbræðra og loks færibandaframleiddir bílar Henry Ford. Var þar með kominn vísir að tækniþróun tuttugustu aldar.

Heimildir
Anderson, Matthew Smith. Europe in the Eighteenth Century 1713/1783 (London: Longman Group Limited, 1976).
Clark, Gregory. A Farewell to Alms. A brief economic history of the world, (Princeton: Princeton University Press, 2007).
Gunnar Karlsson, Sigurður Ragnarsson. Nýir Tímar.Saga Íslands og umheimsins frá lokum 18. aldar til árþúsundamóta (Reykjavík: Mál og Menning, 2008).
Hearder, Harry. Europe in the Nineteenth Century 1830/1880 (London: Longman Group Limited, 1977).
Hugget, Frank E. The Land Question and European Society (London: Thames and Hudson, 1975).
The New Encyclopædia Britannica Micropædia. 6. bindi. 1990. „Industrial Revolution“, bls. 304-305. Ritstj. Philip W. Goetz. Encyclopædia Britannica, Chicago.
Tønnesson, Kåre. Saga Mannkyns. Ritröð AB. 10. bindi. Vilborg Sigurðardóttir íslenskaði. (Reykjavík: Almenna bókafélagið, 1987).