þetta er sama grein og ég byrti á wikipedia um daginn hún hefur tekið s,ávægilegum breitingum þ.e.a.s. málfræði og stafsetningu auk stytting á inngangi. Að öðru leiti er þetta allt frá mér.

Inkaveldið var keisaraveldi indíána sem átti rætur sínar að rekja til tólftu aldar og var staðsett í Andesfjöllunum þar sem nú er Perú. Íbúar keisaraveldisins kölluðu land sitt Tawantinsuyu (sem þýðir „land fjórðungana“) og var það orðið meira en milljón ferkílómetrar á 15. öld og þá bjuggu þar meira en tíu milljónir íbúa. Veldinu var skipt í fernt Chinchaysuyu (NV), Antisuyu (NA), Qontisuyu (SV), og Qollasuyu (SA) en tengt saman í miðju af og stjórnað frá Cusco sem var höfuðborgin. Til að tengja saman landið byggðu þeir vegi og brýr, en Inkar áttu afbragðs verkfræðinga. Um vegina fóru hraðboðar sem skiptu á milli sín 250 km kafla og koma boðum til skila og þannig gat inkinn, æðsti leiðtoginn og sem jafnframt var dýrkaður sem guð, komið mikilvægum boðum sínum til skila og þannig hjálpuðu hraðboðarnir við stjórnun landsins. Inkar notuðu mjög öflugan her til þess að ná undir sig landi og sigra óvini sína og inkinn hafði jafnframt óskorað vald til þess að gera hvað sem hann vildi.

Líferni

Inkar lifðu yfirleitt saman í smáþorpum en fáir bjuggu í borgum. Þorpin voru oft utan við borgirnar. Fjölskyldur lifðu nokkrar saman í hóp sem oft var stjórnað af leiðtoga; slíkur hópur kallaðist „ayllu“. Þær lifðu á og stunduðu landbúnað og ræktuðu mest maís og korn auk kartaflna, paprika, bauna, krydda og jafnvel kókaíns en Inkar trúðu að það væri gjöf guðanna. Þeir ræktuðu einnig kakóbaunir en þær voru vinsæl skiptimynt, en einungis ríkir höfuðsmenn máttu neita kakós. Hver hópur eða ayllu stundaði sjálfsþurftarbúskap. Allir í hópnum unnu nema þeir allra yngstu og þeir allra elstu. Öll vinna var unnin með höndunum þar sem afar fá verkfæri þektust og hver ayllu þurfti að borga 2/3 hluta í skatt. Hóparnir bjuggu í steinhúsum með stráþaki en húsgögn voru ókunn og því sátu Inkarnir og sváfu á gólfinu. Þeir klæddust svokallaðri voð eða kirtlum með margbreittu og fallegu munstri, en klæði greindu á milli stétta. En hver hópur samdi líka allskyns samninga að sjálfsdáðum, sá um vöruskipti og héldu oft uppi aga með eigin reglum.

Gifting

Þegar stúlkur voru giftar þá voru þær teknar inn í nýja stétt og ayllu af maka hennar og sömuleiðis börnin. En fjölskylda stúlkunar mundu erfa makanum land en stúlkan hélt samt áfram sambandinu við sína fæðingarayllu. En maður gat líka orðið meðlimur í ayllu með því að biðja bara um aðild.

Barnsburður

Þegar barn var fætt í heiminn var byrjað á að koma því að næsta læk og skola það en var síðan vafið í ullarveifar, en síðar sett niður í vandaðan, bundinn og fallega skreyttan tréstokk. Sumstaðar voru settar tvær fjalir og bundnar fastar við höfuð barnsins til að höfuð barnsins yrði uppmjótt en það þótti flott hjá sumum kynþáttum. Næsta dag var móðirin yfirleitt komin aftur á akurinn að vinna með barnið á bakinu í tréstokknum. Heima voru börnin geymd í grafinni holu með grindum þar til þau voru fimm ára. Ayllu gerðu einnig oft út á kennslu og sáu börnunum fyrir menntun var þá elsti og vitrast karlmaðurinn sem kenndi.

Menntun

Menntun Inka er hægt að skipta í tvo meginflokka; annars vegar menntun yfirstétta og hins vegar menntun almennings, s.s. bænda, smiða og lægri stétta sem ekki höfðu aðgang að amautas.

Menntun yfirstétta
Menntun yfirstétta fór þannig fram að ungum yfirstéttamönnum var kennt frá Amautas. Byrjað um þrettán ára aldurinn í Cusco í húsum þekkingar. Amautas notuðu þekkingu sína til að kenna hnútakerfið Quipu, þeir kenndu um Inkasögu, stjórn og trú. Auk munnlegra laga. í þessum skóla var einnig æfð her og líkamsþjálfun. Menntun hinna yfirstétta lauk yfirleitt um 19 ára aldurinn og var þá haldinn sérstök viðhöfn og þeim færð nærbrók til sönnunar þess að þeir hefðu lokið þessu námi.

Menntun almennings
Ungir lægristéttarmenn fóru ekki í formlegan skóla en þó var þeim yfirleitt kennt af þeim sem eldri voru í fjölskyldunni eða ayllu, þá var þeim kennt t.d. að smíða, höggva steina, byggja, verða sér út um kjöt og/eða veiða fisk. Jafnvel án yfirstéttarnáms þá voru það þessar stéttir sem byggðu mest alla vegina, hengibrýrnar og hús sín. Inkar eru oft þekktir fyrir byggingastíl sinn sem er að miklu leyti lægri stéttunum að þakka.

Trú

Inkar trúðu aðallega á þrjá guði en það voru sólguðinn Inti sem var álitinn forfaðir Inkans og jafnframt aðalguðinn a.m.k. af ríkinu, en svo voru Jarðguðinn og Kornguðinn eða Frjóguðinn. Prestar iðkuðu trúarathafnir og voru þær stundaðar um borgir um allt ríki. Það voru samt stór þáttur hjá Inkum að halda fórnir og hátíðir eða festival og þá til heiðurs guðunum. Það tíðkaðist nefnilega að fórna stökusinnum börnum upp til fjalla en Inkar voru samt ekki nærum því jafn fórnglaðir og Aztekar. En barnfórnir eru taldar hafa þá verið stundaðar í neyð (t.d. við uppskerubrest og önnur slík tilefni). Inkar voru líka með eins konar boðorð en þau voru: „Ekki stela“, „ekki ljúga“ og „vertu duglegur að vinna“.

Stjórnun

Inkaríkinu var stjórnað af keisara sem var jafnframt álitinn guð og dýrkaður sem slíkur. Inkinn eða Sapa Inca réttara heiti (á ensku og þýðir eiginleg stríðsleiðtogi). Eins og áður segir var ríki Inkanna skipt í fjórðunga (Chinchaysuyu (NV), Antisuyu (NA), Qontisuyu (SV), og Qollasuyu (SA).) og þeim var stjórnað af fjórðungskóngum. En völdum var þannig skipt að stjórnandinn, Sapa Inca, og konur hans, Coyas (á frummálinu), höfðu öll meginvöld yfir Inkaveldinu. Næst komu æðstiprestur og yfirherforinginn, síðan komu fjórðungskóngarnir, venjulegu herforingjarnir, síðan musterisprestarnir arkítektarnir/verkfræðingarnir, embættismenn og herstjórnendur, þá komu listamenn, tónlistarmenn, höfuðsmenn í hernum, Ritarar (e. quipucamayocs sem eru hnútabindarar, en Inkar skráðu allt niður í hnútum) og þar á eftir endurskoðendur Inkanna. Á botninum voru svo læknarnir, bændurnir, ayllu og óbreyttir hermenn.

Byggingar og listir

Arkítektar og smíði
Inkar áttu afbragðs arkitekta og eða verkfræðinga. Inkar byggðu sér hús úr svo vel höggnum steinum að ekki þurfti að nota lím og ekki var hægt að koma hnífsblaði á milli steinana. Þeir byggðu brýr, lögðu vegi yfir landið þvert og endilangt, sagt er að vegir þessir hafi verið yfir 14.000 mílur og vegakerfið hafi verið með því fullkomnasta í heiminum, einn vegur lá frá Ekvador og þvert yfir Andesfjöllin allaleið að og alveg út yfir landamæri Chile við Perú og var það lengsti vegur sem hafði verið lagður í heiminum fyrir iðnbyltinguna.

Listir og listamenn
Inkar voru frábærir gullsmiðir og ekki síðri silfursmiðir. Þeir sköpuðu fullt af skartgripum, styttum og leirkera sem voru oft eftirliking af manshöfði. Flestar styttur Inka voru af guðum eða fólki. Þeir gerðu sórar gullstyttur skreitar með steinum og stundum skeljum. Inkarnir gerðu einig grímur sem Prestar báru við helgiathafnir við túlkunn á guðunum, en grímur þessar voru oft mósaík og gerðar með skeljum eða fallegum steinum. Það var einig spiluð tónlist á tímum Inka og notuðust Inkar við blásturshlóðfæri svipuð og trompet og ásláturhlóðfæri líkum bjöllum. Einig voru þeir framarlega í textilhönunn en föt þeira voru vafin úr ull og gjarnan vel skreytt með mjög fallegum mynstrum.

Saga

Veldi Inka þegar það stóð sem hæst eða árið 1520 e. Kr. (rauði bletturinn er Cusco, höfuðborg Inka, og sýnir landamæri þessarar þjóðar fyrstu ár sín
Enlarge
Veldi Inka þegar það stóð sem hæst eða árið 1520 e. Kr. (rauði bletturinn er Cusco, höfuðborg Inka, og sýnir landamæri þessarar þjóðar fyrstu ár sín

Eins og fyrr segir að lítil þjóð stofnaði lítið ríki undir stjórn Manco Capac seinna árið 1438 e. Kr ., undir stjórn Sapa Inkans Pachacuti , byrjuðu þeir á risastækun sinni, hröðustu landvinningar sem þekktust.Á innan við hundrað árum náði Landið næstum yfir öll Andesfjöll og eða yfir rúmlega milljón ferkílómetra af landi og drottnuðu yfir rúmlega 10 milljón mans.

Á hátindinum, brotnaði siðmenning Inka niður og féll í hendur gullþyrstra og gráðugra evrópskra landvinningamanna. Árið 1521, náði Hernán Cortés yfiráðum yfir Aztekum og þau yfiráð veittu Francisco Pizarro innblástur til að gera árás á Inkana 10 árum síðar.

Spænska innrásin

Þó leiðangur Francisco Pizarro hafði ekki haft nema færi en 200 menn og þar af 27 hesta þá ríkti borgarastyrjöld hjá Inkum. og átti Pizarro tiltörulega auðvelt með að brjóta niður lamaðan her Inkana. Á leiðinni að Inkum Lenti Pizarro oft fyrirsát og þurfti hann því oft að tala sig útúr vandræðunum, hinir herirnir gátu auðveldlega tortímt her Pizarro en í staðinn fyldu margir honum, líklegast vegna þess að hann hafi í raun mútað flestum og aðrir voru bara hreinlega á móti Inkunum. Her hans og fyldar manna hafði vaxið og var nú í kringum 3000 menn og mætu þeir nú Sapa Inkanum Atahualpa við Cajamarca. Fór svo að her Inka gertapaði og var höfuð borg inka Cusco sigruð árið 1536 líklegast töpuðu inkarnir afþví þeir voru ekki vanir að berjast á móti fallbyssum og skotvopnum spánverja þó aðeins um 130 hafi borið byssur og lásaboga þá hafa fallbysur líklegast ekki verið fleiri en 10. Var inkaher lamaður gegn slíku afli og maður getur aðeins gert sér í hugarlund hvað óvanur her Inka hafi hræðst fallbysuhvellina .

Eftir spænsku innrásina

En Inkar héldu áfram uppi í fjöllunum undir stjórn Túpac Amaru og gerðu oft árásir á Spánverja þaðan eða allt fram til 1572, en þá voru Inkar horfnir fyrir fullt og allt. Eða hvað reyndar er óviðurkenndur leiðtogi í Perú sem hafði áform um að endurreisa Inkamenninguna og setja aftur upp gamalt stjórnkerfi þeirra. En hann er skráður sem hryðjuverkamaður hjá Bandaríkjamönnum en það eru líka Bandaríkin. En hvað varðar bændur lifðu þeir langt áfram nákvæmlega eins og þeir höfðu alltaf gert.

Heimildir

* Hin týnda borg Inkanna, Alfræði unga fólksins, Söguatlas. Veraldarsaga Vöku-Helgafells.
* Greinin „Ayllu“ á ensku útgáfu Wikipedia. Sótt 13. desember 2005.
* Greinin „Inca empire“ á ensku útgáfu Wikipedia. Sótt 13. desember 2005.
* Greinin „Inca_education“ á ensku útgáfu Wikipedia. Sótt 15. desember 2005.
* www.crystalinks.com/incan.html