Ísland og fyrri heimsstyrjöldin
eftir Hjört J. Guðmundsson

Fyrri heimstyrjöldin markaði ný kaflaskipti í samskiptum Íslendinga við aðrar þjóðir. Dró til mestra tíðinda skiptin við Breta, einkum í fyrstu vegna hernaðargildis Íslands. Stríðið var raunar ekki skollið á þegar Bretar fóru að gera sér áhyggjur af varnarleysi Íslendinga. Beindust þær áhyggjur aðallega að Þjóðverjum og óttuðust bresk stjórnvöld einkum að þýski flotinn kæmi sér hugsanlega upp einhvers konar aðstöðu á Íslandi. Úr því varð þó ekki, en til að tryggja hagsmuni Breta, og hafa næmar gætur á því sem Þjóðverjar aðhefðust hér, var hingað sendur ræðismaður 1914, röskum mánuði eftir að heimstyrjöldin hófst.
Aukið hernaðarlegt vægi Íslands byggðist m.a. á því að breski flotinn var farinn að notast við olíu í auknum mæli í stað kola. Olíuna fluttu Bretar einkum inn frá Persíu og Bandaríkjunum og voru fyrir vikið enn háðari aðdráttum yfir hafið en áður. Siglingaleiðin yfir Atlantshafið var Bretum því mikilvægari en nokkru sinni fyrr og fyrir vikið óx hernaðarlegt mikilvægi Íslands. Því var það sem þeir lögðu svo mikla áherslu á að halda Þjóðverjum frá landinu.

Bretar settu fljótlega hafnbann á þýsk skip með því að staðsetja meginflota sinn norður af Orkneyjum, skammt frá því sem Atlantshafið mætir Norðursjó. Kom þetta bæði í veg fyrir útrás þýska herskipaflotans, lokaði helstu skipaleiðum þýska kaupskipaflotans og varði heimalandið fyrir hugsanlegri innrás.
Þegar líða tók á árið 1915 hófu Bretar bein afskipti af utanríkisverslun Íslendinga. Öll viðskipti við Þjóðverja voru bönnuð og áætlunarskip, sem sigldu milli Íslands og annarra landa urðu að koma við í breskri höfn til skoðunar. Þeir, sem vildu ekki fara að kröfum Breta, voru settir á svartan lista og þar með í vipskiptabann. Öll sendibréf til landsins, sem Bretar náðu til, voru ritskoðuð og sama gilti um símskeyti.

Bretar komu þannig í veg fyrir bein viðskipti Íslendinga við Þjóðverja, en grunaði hins vegar að vörur, sem fluttar voru til hinna Norðurlandanna, enduðu í höndum Þjóðverja. Þeir vissu að Danir seldu Þjóðverjar mikið af landbúnaðarvörum en gátu lítið í því gert. Hins vegar gátu þeir beitt sér gegn vöruflutningum Íslendinga til hinna Norðurlandanna og brugðu á það ráð, án samráðs við Dani, að bjóða Íslendingum að selja sér umræddar vörur. Að öðrum kosti yrði lokað á alla verslun og siglingar Íslendinga austur á bóginn.

Íslendingar komust að þeirri niðurstöðu að mönnum væri nauðugur einn kostur og var Dönum tilkynnt um þá ákvörðun. Í kjölfarið var undirritaður viðskiptasamningar við Breta sem þóttu frekar hagstæðir. Eftir það voru viðskipti við hin Norðurlöndin bundin þröngum skorðum og útflutningur til Danmerkur stöðvaður. Breska stjórnin lofaði á móti að kaupa þær afurðir sem ekki fékkst markaður fyrir og ennfremur að tryggja aðflutning á helstu nauðsynjavörum til Íslands.

Eftir að Bandaríkjamenn drógust síðar inn í styrjöldina urðu þeir óbeinir aðilar að þessum viðskiptasamningum og komu Bretar því þá til leiðar að Bandaríkjamenn tóku að sér að sjá Íslendingum fyrir ýmsum nauðsynjum. Heimsstyrjöldin varð þannif þess valdandi að Bretland og Bandaríkin voru orðin helstu viðskiptalönd Íslendinga. Með viðskiptasamningunum við Breta 1916 gengu Íslendingar opinberlega til samstarfs við eiinn hernaðaraðilann, Breta, gegn öðrum, Þjóðverjum. Þetta töldu íslenskir ráðamenn illa nauðsyn, þrátt fyrir yfirlýst hlutleysi landsins í stríðinu, svo tryggja mætti að atvinnulíf á Íslandi hryndi ekki stöðvuðu Bretar alla verslun og siglingar Íslendinga austur á bóginn. Ber heimildum þó saman um að meirihluti Íslendinga hafi verið hlynntur Bandamönnum og þegar kom fram á árið 1918 áttu Þjóðverjar sér fáa formælendur hér á landi, einkum að talið er vegna ódulbúinnar valdastefnu þýska keisarans, brot Þjóðverja á hlutleysi Belgíu og ótakmarkaður kafbátahernaður.

Þjóðverjar máttu sín lítils á Íslandi á þessum ófriðarárum. Bretar gerðu kjörræðismanni þeirra óvært á Íslandi með því að setja hann á svartan lista og settist hann að í Kaupmannahöfn. Fengu Þjóðverjar ýmsa Íslendinga til að tala máli sínu hér á landi, dreifa áróðri, semja skýrslur fyrir þýska sendiráðið í Kaupmannahöfn og senda þýska flotanum veðurskeyti á dulmáli. Starf þeirra skilaði þó litlu.

Í blaðaskrifum klifuðu Þjóðverjar á því að Bretar hefðu gert Ísland að nýlendu sinni og arðrændu þjóðina í verslun. Væri það stefna þeirra að slíta landið úr tengslum við Dani og innlima það síðan. Allt bendir þó til þess að þessi tortryggni hafi verið byggð á sandi og að breska stjórnin hafi aldrei haft uppi hugmyndir um að leggja Ísland undir sig og reynt að skipta sér sem allra minnst af sambandi Íslendinga og Dana.

Heimsstyrjöldin leiddi þannig til þess að leiðir skildu með Íslendingum og Dönum í utanríkismálum og viðskiptum. Þýddi það aukið sjálfræði fyrir landsmenn og voru þeir staðráðnir í að hverfa ekki til fyrra horfs þegar stríðinu lyki. Andstaða Breta við verslun Dana við Þjóðverja ýtti undir kröfur Íslendinga um sérstakan farfána fyrir íslensk skip, enda óttuðust Íslendingar að Bretar kynnu að ganga svo langt að banna siglingar allra skipa undir dönskum fána. Danska stjórnin var þó ekki tilbúin að ræða það mál á meðan að á styrjöldinni stóð.

Hugmyndir Woodrews Wilsonar, um sjáfsákvörðunarrétt smáþjóða, urðu svo til þess að Danir óttuðust að Íslendingar myndu nýta sér tækifærið og krefjast fulls sjálfstæðis. Sáu þeir því þann kost vænstan að bjóða Íslendingum að semja um sambandsmálið í heild sinni. Með sambandslagasamningnum 1918 var girt fyrir, eins og kostur var, að landið drægist sjálfkrafa með Dönum inn í ófrið.

Heimildir:
Gunnar M. Magnúss: Árin sem aldrei gleymast. Reykjavík. 1965.
Þór Whitehead: Ófriður í aðsigi. Reykjavík. (?)