A Clockwork Orange

Það væri betra ef þú værir búin/n að sjá myndina. Ég ætla að reyna að vera ekki með stóra spoilera en það getur komið fyrir að einn sleppi inn fyrir.

Ég geri mér fullkomnlega grein fyrir því að það kom grein um myndina fyrir nokkrum vikum inn á DVD en mig langar til að skrifa um hana.

1968 kom út myndin 2001: A Space Odyssey eftir Stanley Kubrick og vakti sú mynd töluverða athygli því önnur eins mynd hafði ekki sést. Mörgum þótti myndin vera fáránleg en núna er myndin talin vera með bestu kvikmyndum allra tíma sem er bara sanngjarnt. Það er því ótrúlegt að aðeins þrem árum eftir 2001: A Space Odyssey að þá kom út önnur mynd eftir Kubrick sem er jafnvel talin vera betri.

Being the adventures of a young man whose principal interests are rape, ultra-violence and Beethoven.

Árið 1971 kom út mynd eftir Stanley Kubrick sem nefndist A Clockwork Orange sem var gerð eftir samnefndri skáldsögu manns að nafni Anthony Burgess. Sjálfur þoldi Burgess ekki bókina og vildi að hann hefði aldrei skrifað hana, enda umdeild fyrir mikið ofbeldi og kynlíf. Miðað við fyrri yfirlýsingar um bókina þá kom það ekkert á óvart að honum leist ekkert á myndina, beinlínis hataði hana. Rétt eins og með bókina þá varð myndin vægast sagt umdeild. Í Bretlandi komu upp atvik eftir frumsýningu myndarinnar sem voru rakin beint til hennar s.s. nauðganir og þess háttar. Það var því fljótlega hætt að sýna hana í Bretlandi en hún var aftur tekin til sýninga eftir að Kubrick lést.

Byrjum á byrjuninni. Hvað þýðir “ A Clockwork Orange?” Sumir eru bara ekki að skilja hvað er svona rosalega merkilegt við mynd sem heitir “klukkugengin appelsína” Það er vissulega bein þýðing en merkingin er rakin til þess að Anthony Burgess, ef einhver gleymdi þá samdi hann bókina, bjó um tíma í Malasíu og þar í landi merkir orðið “orang” (dregið af orangutan) maður. Það er erfitt að færa þennan titil yfir á íslensku en það er hægt að segja að þetta merki eins konar “vélmaður”. Það má gjarnan koma með einhverja flotta þýðingu á þessu.

Eitt það fyrsta sem maður tekur eftir þegar maður horfir á myndina er hvernig talsmátinn er hafður. Það er ekki skrýtið þótt að maður hafi ekki skilið öll orðin en orð eins og “gulliver”, “droogie”, “rassoodocks”, “synthemesc” koma fram ásamt mörgum fleiri. Maður getur dregið ályktanir þegar maður horfir á myndina t.d. með orð eins og “gulliver” en það merkir höfuð og “droogie” en það merkir félagi eða vinur. Önnur orð er mjög erfitt að vita hvað merkja. Þessi orð koma frá Anthony Burgess. Hann samdi tungumál sem var blanda af ensku og rússnesku, kallaði það Nadsat. Í myndinni eru það bara Alex og félagar sem tala málið enda er tungumálið talað af yngri kynslóðinni. Aðrir í myndinni tala sín eigin mál eftir stöðum í samfélaginu.

Hvað fjallar A Clockwork Orange um? Í stuttu máli fjallar hún um ungan mann að nafni Alex de Large sem leikinn er af Malcolm McDowell. Myndin á að gerast í náinni framtíð en það er ekki tekið fram hvaða ár þetta gerist. Hann og félagar hans, “his droogs”, nauðga, berja og lenda í alls kyns vandræðum kvöld eftir kvöld eða eins og þetta er orðað svo snilldarlega, ultra violence. Kvöld eitt fer mikið úrskeiðis og Alex er handsamaður af lögreglunni og dæmdur til 14 ára fangelsisvistar. Í fangelsinu fréttir Alex um svokallaða “Ludovico”aðferð sem er í raun heilaþvottur sem á að gera hann óvirkan gagnvart ofbeldi eða óhreinum aðgerðum eða hugsunum.

Til að byrja með er myndin alveg frábærlega leikin. Malcolm McDowell er svo fullkominn í þetta hlutverk. Hann vinnur leiksigur og það er synd að hann hafi ekki fengið Óskarinn fyrir þetta hlutverk. Túlkunin er svo mögnuð hjá honum. Það er leiðinlegt hvað hann hefur sést lítið eftir A Clockwork Orange því hann er það magnaður. Aðrir í myndinni standa sig auðvitað frábærlega og þá ber helst að nefna Georgie sem er einn af the droogies. Hann hefur sömuleiðis ekkert sést enda ekki verið að leika mikið síðan.

Alex hefur valið sér leið ofbeldis og nauðgana eins og kom fram áðan og hann er stoltur af því. Takið eftir því þegar fangelsisvörðurinn spyr hann um glæpinn þá er Alex einkar stoltur þegar mann segir “Murder, sir”. Hann velur það því það er í rauninni einungis illgirni. Einnig kemur það fram í myndinni að það virðist ekki vera mikil stjórn á svæðinu þar sem Alex á heima því t.d. róninn sem hann og félagar hans berja segir að það sé “no law and order anymore”. Svo þegar hann gengur heim þá er allt í rústi á leiðinni til hans og í blokkinni þar sem hann á heima. Við fáum að sjá Alex skemmta sér eins og honum einum er lagið og þá er ég að tala um barsmíðar og nauðganir. Myndin hlaut titilinn X hjá kvikmyndaskoðun í upphafi.

The question is, whether or not this technique really makes a man good. Goodness comes from within, goodness is chosen. When a man cannot choose, he ceases to be a man.

Hér er fangelsispresturinn að tala við Alex um Ludovico-aðferðina.

Okkur er sýnd myrk hlið á mannlegu eðli sem er og verður nema til komi eitthvað mikið komi til þess að breyta því. Til þess að losna við þetta mannlega eðli þarf eitthvað það mikið að það gerir okkur ómannleg. Ludovico-aðferðin eyðir þessu frelsi Alexs til að velja ofbeldi. Ef maður hefur ekki frelsið til þess að velja, þá verðum við í raun ómannleg. Þetta sést alveg einstaklega vel í atriðinu þegar Georgie og Dim fara með Alex til að berja hann þegar Alex er búinn að fara að heiman. Þegar þeir eru að berja hann heyrast vægast sagt einkennileg hljóð sem mjög erfitt er að útskýra. Eins konar bergmál. Eins og það sé búið að berja í einhvern málmhlut. Þar er gefið í skyn að Alex sé í raun orðinn ómannlegur. Hann er í eðli sínu ofbeldishneigður og þegar það er búið að svipta hann því þá er hann orðinn “A Clockwork Orange”. Hann hefur ekkert val og ríkisstjórnin er tilbúin til þess að fórna frelsi fyrir verndun samfélagsins.

Það er ekki hægt að skrifa um A Clockwork Orange án þess að minnast á tónlistina í myndinni. Stanley Kubrick var meistari í því að nota tónlist og það bregst svo sannarlega ekki hér. Aðalstefið er eitt það almagnaðasta sem ég hef nokkurn tímann heyrt og ég fæ ekki leið á því að hlusta það, og trúið mér það er búið að fá að hljóma oft. Tónlistin í ofbeldisatriðunum gerir þau enn áhugaverðari þá sérstaklega í einu atriðinu sem Alex er sýnt þegar hann er í heilaþvættinum. Þetta er einhvers konar tölvuleikjatónlist, erfitt að útskýra hana. Alex notar líka tónlist til þess að fá meira út úr sínum athöfnum t.d. syngur hann “Singing in the Rain” þegar hann er að berja mann að nafni Frank Alexander. Hann notar tónlist sem hvatningu við ofbeldi eða við kynlífi.

Talandi um kynlíf. Það eru ótal myndir og tákn og athafnir sem tengjast kynlífi í þessari mynd og langflestar virðast sýna drottnun á einni manneskju yfir annarri. Fyrir utan nauðganirnar, þá má nefna það þegar Deltiod (skilorðsfulltrúinn hans Alex) grípur í punginn á Alex, þegar Alex grípur í punginn á lögregluþjóninum og svona mætti áfram telja. Veggir eru skreyttir með kynferðislegum myndum sem sýna konur í ögrandi stöðum en þegar Alex er að gæla við sig hugsar hann ekki um þær. Hann hugsar um sprengingar, hengingar og meira ofbeldi sem er sterkasti hluti af persónuleika hans.

Þegar allt kemur til alls er A Clockwork Orange án efa einhver albesta kvikmynd sem gerð hefur verið, finnst mér. Ég er reyndar ekkert búinn að tala um sviðsmyndina eða litina, myndatökuna, leikstjórn eða fleiri hluti sem maður talar venjulega um en það er allt fullkomið enda var Kubrick margumtalaður fullkomnunarsinni. Það er hægt að fara að skrifa um hvert einasta atriði því öll atriðin í myndinni hafa einverja þýðingu en það tæki of langan tíma. Eftir að ég horfði á myndina fyrst hætti ég ekki að hugsa um hana í tvær vikur, enda er hún algert meistaraverk.

Það kom mér á óvart hvað fáir af þeim sem ég þekki hafa séð þessa mynd. Flestir hafa ekki einu sinni heyrt um hana sem ég skil eiginlega ekki. Það þarf að fara að frelsa þetta lið eða ég er að umgangast vitlaust fólk.

Heimildir koma frá:
http://www.imdb.com